त्रीवेणी संगम

"ये मेरी तीसरी तलाश होगी. शायद इस बार मै ढुंढ सकु गडे हुवे मॅमद्स को." डिस्कवरी चॅनलवर डॉ. काझुफूमी गोटो आपलं मन मोकळं करीत होते.
"मै एक बुढे आदमी का प्रणय लाना चाहता हू, जवाँ लोगों के दिलों में" या वाक्यासरशी 'डिस्कव्हरी पिपल' या कार्यक्रम संपला. टिव्ही झटकन बंद करून समोरच्या व्यक्तीने रीव्हॉल्व्हींग चेअरवर बसल्या बसल्याच गिरकी घेतली, व डोळे बंद करून विचाराधीन झाली. समोरच बसलेल्या दूसर्र्या माणसाने नाक मुरडले.
-"कम ऑन देवाशिष, काय हे? आजवर शेकडो वेळा हाच कार्यक्रम पाहून तू हाच ट्रान्स घेतोस! अनबिलीव्हेबल!"
-" अरे जा दू है भाई, तु नही समझ सकता..."
-" कसली जादू?" समोरून प्रतीप्रश्न.
-" अरे जादू म्हणजे डॉ. काझुफूमी! चमत्कार आहे मित्रा! अरे ही व्यक्ती एकदा दोनदा नाही, तब्बल तीन वेळा अतीदुर्गम भागाची सफर करून आलेली आहे! अगदी जीवावर बेतू शकणारी सफर! आणि ते कशासाठी माहितीये? अरे जस्ट फॉर अ सिंगल विल! मॅमद्स डिस्कवरी... अरे काय हिम्मत.. आणि त्याहीपेक्षा जास्त म्हणजे ईच्छाशक्ती... व्हॉट अ विल-पॉवर यार!" देवाशिष बोलतच होता. झपाटल्यागत.
-" अरे देवा! मॅमद्स, आणि मॅमद्स्! दूसरं काही सूचत नाही का रे तूला? अरे एवढे कष्ट करून शिकलास... ईतक्या चांगल्या पदावर काम करतोयस... आयुष्य सुखात सुरु आहे... आणि हे कसलं भलतंच खूळ? म्हणे मॅमद्स डिस्कव्हरी!"
-" अरे हाच... अगदी हाच फरक आहे तुम्हा आर्टीस्टीक लोकांमध्ये आणि आम्हा सायन्सवाल्यांमध्ये. तुम्ही अल्पसंतुष्ट लोक. जे आहे , जेवढं आहे, ते तेवढंच ठीक आहे, अश्या विचाराचे! काही नवं शोधायची, जगाला हलवून सोडेल असं काही शोधण्याची ईच्छाच तुमच्या एज्युकेशनमध्ये मारून टाकली जाते!" आत देवाशिषही बोलू लागला होता.
-" आणि सायन्स काय सांगते? एखाद्या गोष्टीचा असा काही ध्यास घ्या, की मग आपलं कुटुंब, मित्र-परिवार, काम, सगळ्यांकडे दुर्लक्ष झालं तरी चालेल! नाही का?" समोरून धिरगंभिर पण तोडिस तोड उत्तर आले.
-" नाही, स्वानंद, अरे सायन्स सांगते, स्वप्ने पहा! मोठी... त्याहूनही मोठी आणि त्याच्या पुर्णत्त्वासाठी अविरत झटा! प्रयत्न करा!"
-" म्हणजे?"
-" म्हणजे असं बघ... आता मला मॅमद्स डिस्कव्हरी या ऐतीहासिक शोधकार्यात रस आहे. मी त्यात काहीतरी करू शकतो असं मला मनापासून वाटतं. म्हणून मी या विषयाचा पिच्छा पूरवतोय. हे स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी माझे प्रयत्न सुरु आहेत, आणि ते करत असतांना ईतर बाबींकडे होतंय जरा दुर्लक्ष! बट आय डोन्ट केअर अबाउट दॅट्!"
-" वेल, मलाही थोडंफार पटतंय तूझं... पण हाती सगळं असतांना पळत्या गोष्टीच्या पाठीमागे स्वतःला इतकं वाहून घेणं म्हणजे..." स्वानंद बरंच काही बोलणार असावा, पण त्याला मध्येच थांबवून देवाशिष बोलला..
-" अरे पण एखाद्या गोष्टीचा कायम ध्यास घेतला, त्याचं वेड लावून घेतलं, तरच ती पुर्णत्त्वास जाते, असं सांगीतलंय ना... तूमच्याच संस्कृत साहित्यात"
-" संस्क़ृत साहित्य! अरे बाबा... त्यावर नकोच बोलूस! ते तर सर्वव्यापी आहे. प्रत्येक बाबतीत उत्कृष्ट मार्गदर्शक आहे." स्वानंदच्या बोलण्यातून संस्कृत साहित्यावरचं त्याचं प्रेम आणि आत्मविश्वास झळकत होता.
-" रिअली?" टेबलवरचा पेपेरवेट हातात खेळवत देवाशिषने विचारलं.
- " ऑफ कोर्स्!" स्वानंदही सहजपणे बोलून गेला.
-" मग तूमच्या या साहित्यात शोधग्रंथही असतीलच, नाही का?" देवाशिषचा सुर आता गंभिर होत होता.
-" आहेतच! अनेक आहेत!"
-" मग एखाद्या प्राचीन शोधग्रंथात मॅमद्सबद्द्ल माहितीही असेलच!" देवाशिषचा शेवटचा पासा स्वानंदला चांगलाच भारी पडणार असं दिसलं.
-" असुही शकेल! काय सांगावे?" स्वानंदचा सूर जरा डळमळीत वाटला.
-"अस्सं?, ठीक आहे तर मग. मी आव्हान देतो तूला. आय चॅलॅंज यू प्राध्यापक स्वानंद कुलकर्णी, की संस्कृत साहित्याच्या व्यापकतेवर आपला इतका विश्वास असेल ना, तर मॅमद्स या साडेतीन हजार वर्षापूर्वी अस्तीत्त्वात असलेल्या प्राण्याबद्द्ल संस्कृत शोधग्रंथात काय नोंदी आहेत, त्याचा रिपोर्ट मला द्या!"
देवाशिषच्या तोंडून असल्या काही शब्दांची स्वानंदने अपेक्षाही केली नव्हती. क्षणभर तो सुन्नच झाला. मात्र थोडा वेळ विचार करून त्याने देवाशिषच्याच भाषेत त्याला सडेतोड उत्तर दिले.
-" ओके, डॉ. देवाशिष, मी आपलं आव्हान स्विकारलं. आजपासून बरोबर एक महिन्याने भेटू आपण."
-" दॅटस द स्पीरीट्!" स्वानंदचं कौतूक करीत देवाशिषने हस्तांदोलनासाठी हात त्याच्यापूढे केला. मात्र स्वानंदच्या मनात काहितरी वेगळाच विचार सुरू असल्याचं हेरायला त्याला जास्त वेळ लागला नाही.
-" का रे? आता काय झालं?"
-" देवाशिष, मी पूरेपुर प्रयत्न तर करीनच. पण आणखी एक गोष्ट लक्षात ठेव. जर या कामात मी यशस्वी झालो, तर तूला आर्टस ला कमी लेखणे बंद करावे लागेल."
-" नक्कीच! मला माझ्या प्रॉजेक्टसाठी आर्टसचा उपयोग झाला, तर नक्कीच..." देवाशिषने मान्य केले
-" मग ठरलं तर." म्हणून स्वानंदनेही हात पुढे केला. दोघांनी एकमेकांना शुभेच्छा दिल्या, व स्वानंदने देवाशिषचा निरोप घेतला. स्वानंद निघून गेल्यावर देवाशिषला पून्हा विचारांनी घेराव घातला. स्वानंदच्या हाती काही लागेल का? आपल्याला खरंच काहीतरी माहिती होईल का?...

स्वानंद! देवाशिषचा एकदम खास मित्र. अगदी खांदानी दोस्ती होती दोघांची. दोघांचेही वडिल एकमेकांचे पक्के मित्र. त्यांचीच परंपरा या दोघांनीही पूढे चालवली होती. दोघे दहावीपर्यंत बरोबर होते. स्वानंदचा भाषा, साहित्याकडे जास्त कल, तर देवाशिष विज्ञान आणि गणितात ऋची घेणारा. मुळ स्वभावामूळे दोघांनिही बारावीला वेगवेगळ्या शाखेत प्रवेश घेतला. तेव्हापासूनच या दोन मित्रांमध्ये आपापल्या शाखेच्या श्रेष्टकनिष्टतेबाबत संवाद होत्. त्यातूनच दोघांनाही अभ्यासाचा उत्साह येइ, आणि दोघेही जोमाने अभ्यासाला लागत. यातून अर्थातच दोघांचाही फायदाच होत गेला व अखेर आज हे दोघे यशाच्या शिखरावर जाऊन पोचलेले होते. देवाशिषने जीवशास्त्रात डॉक्टरेट घेतली होती, तर स्वानंद संस्कृत साहित्य आणि व्याकरणाचा गाढा अभ्यासक होता. सुदैवाने दोघेही पूण्यातल्या एकाच महाविद्यालयात आपापल्या विषयाचे विभागप्रमुख म्हणून कार्यरत होते. त्यामुळे दोघांमध्ये नेहमीच चर्चा होत. पैजा तर नेहमीच लागत. पण आज स्वानंदने स्विकारलेले आव्हान स्वानंदपेक्षा देवाशिषच्याच दृष्टीने फार महत्त्वाचे होते. कारण सध्या तो 'डिस्कवरी ऑफ वर्ल्ड मॅमद्स' या जागतीक चळवळीचा सन्माननिय भारतीय सदस्य होता. मॅमदस या समुळ नष्ट झालेल्या महाकाय प्राण्याच्या जिवशास्त्रीय संशोधनात तो महत्त्वाची भूमिका बजावत होता. सहाजीकच त्याचे घर व ईतर कौटुंबिक बाबिंकडे दुर्लक्ष होत होते. आधीच उशिर झालेल्या त्याच्या लग्नाला या मॅमदस प्रकरणामुळे अधीकच उशिर होत होता. त्यामुळे देवाशिषच्या घरच्यांबरोबरच स्वानंदही काळजीतच होता. अश्या परीस्थीतित स्वानंदने दिलेली माहिती देवाशिषला महत्त्वाची ठरणार होती. हे सगळं स्वानंदही जाणून होता, व आपल्या मित्रासाठी दिवसरात्र वाचन, चिंतन व टिपणे काढत होता.
ईकडे देवाशिषकडे विद्यार्थ्यांचे लोंढेच्या लोंढे 'मॅमद्स्' बद्द्लच्या स्वाभाविक उत्सुकतेपोटी माहितीसाठी येत...
-" सर, मॅमदसबद्द्ल काही सांगा ना.."
-" ओके सुमारे साडेतीन चार हजार वर्षांपूर्वी, पृथ्वीवर अस्तीत्त्वात असणारे मॅमद्स हे आजच्या हत्तीसारखे दिसणारे, मोठाले सुळे असणारे शाकाहारी प्राणी होते. वातावरणात सतत होणार्र्या बदलांशी ते जूळवून घेवू शकले नाहीत, व समूळ नष्ट झाले. " देवाशिष सांगत होता.
-" जस्ट लाईक डायनासॉर्स ना सर?" एका चौकस विद्यार्थ्याचा प्रश्न.
-" हो. पण डायनॅसॉर्स नष्ट झाल्याची जीवशास्त्रीय कारणे आपण तेव्हाच शोधू शकलो, जेव्हा आपल्याला त्यांच्या हाडांचा संपूर्ण सापळा गवसला. रक्ताचे नमुने सापडले. कूठलेही जीव पृथ्वीवरून नष्ट का झाले, हे माहिती करण्यासाठी त्यांच्या शरीररचनेचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे असते. किंबहूना जोवर आपण त्यांना शास्त्रीयदृष्ट्या पुन्हा जीवंत करत नाही, तोवर त्यांच्या रहस्यांचा पत्ता आपल्याला लागत नाही." सरांच्या या उत्तराने प्रभावित झालेल्या तरूणाईने सहज प्रश्न केला...
-" मग हे शोधकार्य कोण करत आहे, सर?"
-" डिस्कव्हरी ऑफ वर्ल्ड मॅमद्स, ही डॉ. काझूफूमी गोटो या रशियन जीवशास्त्रज्ञाच्या नेत्रुत्त्वाखाली काम करणारी जागतीक संघटना हे कार्य करते आहे. आजवर रशियातील जीवघेण्या बर्फाळ गुहांच्या प्रदेशात, अतीदूर्गम, पहाडी भागात मोहीमा निघाल्या. पण दुर्दैवाने या महाकाय प्राण्यांच्या पुसटशी अस्तीत्त्वाची चाहूल देणार्र्या लहानसहान पूराव्यांशिवाय आजवर जास्त काही हाती लागले नाही. पण प्रयत्न मात्र सुरू आहेत. संस्थेचे ऑनररी मेंबर्स शोधमोहीम देखील काढू शकतात."
सर रंगात येऊन सांगत होते, तोच एका विद्यार्थिनीने त्यांची तंद्री भंग करून स्वानंद सरांचा निरोप सांगीतला.
-" एक्सक्युज मी सर, तूम्हाला कुलकर्णी सर बोलवत आहेत."
-" काय्? ओके फोक्स, डिटेल्स नंतर कधीतरी सांगीन, माझं काम जरा महत्त्वाचं आहे! येतो मी." देवाशिषने कसाबसा मुलांचा निरोप घेतला. व झपझप पावले टाकीत तो स्वानंदच्या केबीनकडे निघाला.पावलांच्या गतीबरोबरच त्याच्या मनातल्या विचारचक्रानेही गती घेतली.
-" स्वानंदने एखादी महत्त्वाची माहिती शोधली असणार! आपण त्यावर रिसर्च करू. मग काहितरी महत्त्वाची किल्ली प्राप्त होइल. मग आपण स्वतः शोधमोहिम काढू. त्यात सफलता प्राप्त झाली, तर...."
-" पण स्वानंदला काहिच गवसले नसेल तर? तर मॅमद्सचं भविष्य अंधारात. तसं झालं तर आपलंही भविष्य... एका सामान्य प्राध्यापकाचं जीणं आपल्याही नशिबी!"
हे व असे शेकडो विचार त्या काही मिनिटांच्या कालखंडात देवाशिषच्या मनात डोकावून गेले. तो वेगाने स्वानंदकडे जाउ लागला. जातांना अनेक विद्यार्थ्यांनी त्याला ‘गुड आफ्टरनून’ म्हटलं, अनेक प्राध्यापकांनी आवाज दिला. पण त्याचं लक्षच कुठे होतं? तो तर निघाला होता सरळ! झपाटल्यागत्!
-" सहर्ष सुस्वागतम देवाशिष महोदय्!" नेहमी प्रसन्न असणारा स्वानंद आजही आनंदी दिसत होता.
-" काय झालं?" न रहावून देवाशिषने विचारलं.
-" कूठे काय्?" स्वानंद हसत म्हणाला.
-" विनाकारण उत्सुकता ताणून धरू नकोस यार! काय झालं ते सांग ना लवकर..."
-" अरे काहीच तर झालेलं नाही, सगळा आनंदिआनंद आहे!" स्वानंद निर्विकारपणे म्हणाला. त्याच्या हातातल्या काही नोटस त्याने देवाशिषपूढे केल्या.
-" हे काय आहे?" देवाशिषने अधीरपणे विचारलं.
-" वाच. त्यावर काय लिहलंय ते वाच!" स्वानंद अजूनही शांतच होता.
-" परम्-गज! म्हणजे? हे काय नवीनच?" देवाशिषला अजूनही काहिच समजले नव्हते.
-" अरे बाबा, परम्-गज म्हणजे मॅमद्स्! ऋषी संहताच्या अरण्यातील दिर्घ वास्तव्यादरम्यान त्याला आलेल्या अनुभवांचं संकलन त्याने 'वन्यजीवसुंदरम्' या ग्रंथात केलेलं आहे, शिवाय प्रश्नोपनिषद आणि बृहद्-अरण्यकातही परम्-गजाचा उल्लेख आहे. एकूण मॅमद्सशी प्रचंड साम्य असणारे हे जीव, दूसर तीसरे कुणीही नसून मॅमदसच असावे, अशी मला खात्री आहे त्यांचं वर्तन, जीवन, खाद्य, रहाण्याची ठीकाणे..."
-" रहाण्याची ठीकाणे? ती कुठली सांगीतलीत?" स्वानंदला मध्येच थांबवत देवाशिषने विचारलं.
-" आता तीतकसं माझ्या ध्यानात नाही बघ. तू हे पेपर्स घेउन जा आणि वाच! मला जायला लागेल, माझं लेक्चर आहे आता..." स्वानंद निरोप घेउ लागला.
-" अरे पण मला हे संस्कृत कळणार कसं?" देवाशिषने मुख्य समस्या मांडली.
-" आपल्या बौद्धीक क्षमतेचा अंदाज आहे मला! काळजी करू नकोस. खाली शुद्ध मराठीत भाषांतर लिहलंय त्याचं. ते तरी समजेल ना?" स्वानंद मस्करीच्या मुडमध्येच होता.
-" थँक्स यार!" आणि पुन्हा झपाटल्यागत देवाशिष आपल्या लॅबकडे निघाला.
स्वानंदने आपलं काम केलं होतं. आता पाळी होती ती देवाशिषची. तोही तयार होता. ज्ञान आणि आत्मविश्वास दोघेही त्याच्याबरोबर एकत्र नांदत होते. तो काहीतरी नवीन करून दाखवणार, हे तर उघडच होते. त्याच्या हातून खरोखरीच असा काही शोध लागावा, म्हणून स्वानंद ईश्वराकडे मागणं मागणार होता. देवाशिषच्या आत्मविश्वासानं निघालेल्या पाठमोर्र्या स्वारीकडे कौतुकानं पाहतांना त्याच्या मनात हाच विचार सुरू होता.
ईकडे देवाशिष लॅबमध्ये बसून एकेका नव्या चमत्काराने चकित होत होता. पाच हजार वर्षांपूर्वी अस्तीत्त्वात असलेले परम्-गज आणि मॅमद्स्, यंच्यामध्ये पराकोटीचे साम्य होते. जणू काही परम्-गज हेच मॅमद्स असावेत! त्यांचे रूप रहाणीमान, सवयी ईत्यादिंचे हूबेहुब वर्णन वाचून देवाशिष थक्क झाला. मात्र या सगळ्या गोष्टी फक्त 'परम्-गज हेच मॅमद्स् होत' ही गोष्ट सिद्ध करू शकत होत्या. देवाशिष काहितरी नवीन शोधत होता. आणि एक वाक्य वाचतांना अचानक काहितरी गवसल्यागत तो ताडकन उभा राहिला. मॅमद्स्-बद्द्लचे साहित्य असणार्र्या लॉकरमधून काही स्लाईडस काढून त्याने त्या पटापट मायक्रोस्कोपखाली पाहिल्या.
"येस!' त्याच्या तोंडून नकळत शब्द बाहेर पडले.
त्या दिवसानंतर पंधर दिवसांची सुटी काढून तो बाहेरगावी गेला. तिथून परतताच त्याने आणखी दोन महिने रजा काढली. देवाशिषच्या या सुटी प्रकरणाचा छडा लावण्यासाठी स्वानंदने त्याची भेट घ्यायचे ठरवले. ठरल्याप्रमाणे तो संध्याकाळी देवाशिषच्या घरी होता. त्याने दिलेली बातमी ऐकून तर स्वानंदच्या आनंदाला काही पारावारच उरला नाही.
-" स्वानंद, मी दिल्लीला गेलो होतो. तीथल्या सगळ्या फॉर्मेलिटीज पूर्ण केल्या. आता मी चाळीस दिवसांच्या शोध मोहिमेअंतर्गत आफ्रीकेत चाललोय!"
-" काय्? पण हे सगळं ईतकं अचानक! कसं काय शक्य झालं?"
-" अरे याचं सगळं श्रेय तुला आहे, मीत्रा. तुझ्या लेखातली ती गोष्ट मला क्लीक झाली आणि..."
-" कुठली गोष्ट?"
-" ते मी तुला आत्ताच नाही सांगु शकत. वेळ आली की तुला कळेलच! सध्या मला ईथे व्हीसाचं थोडं काम पूर्ण करायचंय तेव्हा मी निघतो. गुडबाय!" असं म्हणत देवाशिष निघालाही. स्वानंदच्या मनात अजूनही बरेच प्रश्न शिल्लक होते, पण ते आता दोन महिन्यांवर गेले होते.

त्यानंतर दोन महिन्यांपर्यंत स्वानंद व देवाशिष भेटले नाहीत. अधून मधून स्वानंदला देवाशिषचे फोन येत, व आमचा शोध सुरू आहे, एवढंच काय तो सांगे. मात्र या रहस्यमय वातावरणाने स्वानंदसह सार्र्यांचीच उत्सुकता ताणून धरली होती. अश्यातच एक दिवस बिबिसी वर बातमी झळकली... Indian Scientist solves ‘Mammads Mystery.’
" भारतीय जीवविज्ञान शोधकर्त्यांनी मॅमद्सचा संपूर्ण सापळा शोधला. लवकरच मॅमद्सचेही रहस्य उलगडणार!" ही सार्र्या देशासाठीच गौरवाची बाब होती. देशभर टिव्ही-चॅनल्स, वृत्तपत्रे, वेबसाईट्स सर्व प्रसिद्धीमाध्यमांनी मोहीमेवर गेलेल्या शास्त्रज्ञांचा उदो उदो चालवला होता. डॉ. देवाशिष देशमुखचं नाव तर सगळीकडे झळकत होतं. आणि अश्या उत्साही वातावरणातच यशस्वी वैज्ञानिकांचं स्वदेशी आगमन झालं! मुंबई विमानतळावरच्या जंगी स्वागताबरोबरच अभिनंदनाचे बुके आणि शुभेच्छांचे संदेश स्विकारून दमलेला देवाशिष रात्री अकरानंतर जरा मोकळेपणा अनुभवू लागला होता. तोच स्वानंद तीथे पोचला.
"देवाशिष!" लाल फुलांचा एक भलामोठा बुके हाती घेऊन उभ्या असलेल्या स्वानंदने प्रसन्नतेने हाक दिली. देवाशिषने झटकन मागे वळून पाहिले. क्षणभर तर ते दोघे एकमेकांकडे बघतच राहिले. हातातला बुके पुढे करत स्वानंद म्हणाला, "अभिनंदन्!" आणि दोघा मित्रांनी एकमेकांना घट्ट आलिंगन दिले.
-" देवाशिष मला तूझ्याकडून खूप काही जाणून घ्यायचं आहे! "
-" मलादेखील तूला खूपकाही सांगायचं आहे! "
-" सांग. अगदी सविस्तर सांग. तू मुंबईहुन दिल्लीला, तीथून एकदम आफ्रीकेत गेलास कसा ? परम्-गजाचा सापळा कसाकाय सापडला?, सगळं सगळं...." आता स्वानंदला धिर धरणे शक्यच नव्हते.
-" ठीक आहे. तूला अगदी सविस्तर सांगतो. ऐक. त्या दिवशी तू काढून दिलेल्या नोटस वाचतांना मला परम्-गज गुहेत राहतात अशी माहिती मिळाली. मी आजवर सापडलेल्या पुराव्यांचा अभ्यास केल्यावर मला तशी शंका होतीच, पण तेव्हा खात्रीच पटली. मी सगळ्या स्लाईडस पुन्हा एकदा मायक्रोस्कोपखाली पाहिल्या आणि गुहावासि जनावरांची सर्व लक्षणे मॅमद्सच्या अवशेषांत असल्याचे मला आढळले. ही माहिती डॉ. काझुफुमींना कळवली. बर्फाळ प्रदेशातील महकाय गुहांमध्ये त्यांचे शोधकार्य अनेक महिन्यांपासून सुरूच होते. त्याला वेग आला. मात्र बर्फाळ गुंफांमध्ये काहिच विषेश आढळले नसल्याने मॅमद्स गुहावासि नसावेत; अशीही शंका त्यांनी माझ्याकडे वर्तवली. विज्ञान एकदा चूकीचा अंदाज वर्तवेल; मात्र प्रत्यक्ष अनुभवांचं कथन असलेलं साहित्य चूक असुच शकत नाही. मला मॅमद्स गुहावासि असल्याची अगदी एकशे एक टक्के खात्री झाली होती. तेव्हा आता मॅमदस राहू शकतील अश्या महाकाय गुंफा कुठे असतील याचा शोध मी सुरू केला... आता एवढ्या मोठ्या गुहा जंगलांत सापडणे तर अशक्यच! तेव्हा अश्या गुहांचा शोध घेण्यासाठी प्रसिद्ध भूशास्त्र-अभ्यासक डॉ. मुग्धा जोशींची मदत घ्यायचं ठरवलं. सुरुवातीला ईतक्या महाकाय गुंफा म्हणजे बर्फाळ प्रदेशातील हिमगुंफाच असु शकतील, असं त्यांनी सांगीतलं; पण बर्फाळ प्रदेशात जास्त काही गवसले नसल्याचे सांगीतल्यावर त्यांनी ज्वालामुखी गुंफांचा पर्याय पुढे केला..." देवाशिष सारा घटनाक्रम सांगत होता.
-" ज्वालामुखी गुंफा?" समाधी लागल्यागत अवस्था झालेला स्वानंद नकळत बोलून गेला.
-" सांगतो. ज्वालामुखीचा उद्रेक झाला की, तप्त लावरस ओहोळांमध्ये नदीच्या पाण्यासारखा वाहतो. ज्वालामुखीच्या केंद्रापासून दूर जातांना हा लावा थंड व्हायला लागतो. सहाजीकच वातावरणाशी सरळ संपर्क येत असल्याने लाव्याचा वरचा थर हा लवकर थंड होतो, आणि त्याखालच्या लाव्याचा थंड वातावरणाशी संपर्क न आल्याने तो तप्तच राहतो. दुधावर साय जमा होते ना, तसला हा प्रकार. कालांतराने खालच्या खदखदत्या लावारसातील वाफेमुळे वरचा थंड झालेला थर आणखी वर लिफ्ट केला जातो. दुध ऊतू जाते, त्याप्रमाणे. मात्र हा लावा कितीही वर जाऊ शकतो कारण याला दुधाप्रमाणे भांड्याच्या सिमेचे बंधन नसते. असे अनेक वर्षे झाल्यावर, ज्वालामुखी शांत झाला, की खालचा व वरचा दोन्ही थर लाल जांभ्या खडकांत रुपांतरीत होतात. आणि वाफ निघून गेल्याने मधली पोकळी मात्र तशीच राहते. या पोकळीतच सजीव वास्तव्य करतात."
-" विश्वासच बसत नाही रे! काय निसर्गाची किमया आहे!"
-" अरे खरी किमया तर पुढे आहे! आता असल्या महाकाय ज्वालामुखी गुहेत मॅमद्स राहिले असतील; असं आम्हाला वाटलं. आफ्रीकेव्यतीरिक्त दक्षीण अमेरीकेतही महाकाय ज्वालामुखी गुंफा सापडल्या असत्या, पण सदाहरीत जंगले असलेल्या आफ्रीकेतच मॅमद्ससारखे शाकाहारी सजीव राहिले असावेत असा माझा जीवशास्त्राचा अभ्यास सांगत होता. तेव्हा पहिला खडा आफ्रीकेवरच मारून पहायचा असं ठरलं. तीथेही 'डिस्कव्हरी ऑफ वर्ल्ड मॅमद्सचे' सदस्य लोक होतेच. त्यांच्या मदतीने आम्ही त्या महाकाय गुहांमध्ये शोधकार्याची परवानगी काढली. वन्यजीवनाला कसलाच धोका पोचू न देता आणि पर्यावरणाची कसलीच हानी न करता जे काही करता येइल ते करा; अशी स्पष्ट परवानगी तिथल्या सरकारने दिली. खरं म्हणजे भरदिवसाही मध्यरात्रीसारखा अंधार असणार्र्या या गुंफांमध्ये शोधकार्य करणे म्हणजे अवघडच काम होतं, पण डॉ. मुग्धाने आमच्याबरोबर मोहिमेवर येण्याची तयारी दाखवली. त्यांच्या भुशास्त्राच्या अनुभवाचा फायदा आम्हाला वारंवार झाला.अगदी नेमक्या ठीकाणीच खोदकाम करून आम्ही हव्या असलेल्या आकाराच्या अठरा गुहा पहिल्या आठवडाभरातच शोधून काढल्या. त्यात ठरावीक वॅटच्या वर प्रकाशयोजना करणे शक्य नव्हते, त्यामुळे जवळजवळ अंधूक प्रकाशातच आमचा शोध सुरु झाला. दररोज संध्याकाळी कोसळणारा मुसळधार पाऊस, भरदिवसाही पसरलेला काळोख पाहून कधीकधी वाटायचं की, आपण अंधारात तर तीर चालवत नाही ना?, पण एखाद्या दिवशी एखाद्या गुहेतून अनाहुतपणे निरोप येइ,'अमुक एक अवशेष सापडला; तमुक एक हाडाचा तुकडा आढळला! या लहान-सहान सफलतांनी आशेचा दिप तेवत ठेवला. आणि नंतर नशिबाने जास्त परिक्षा पाहिली नाही. चाळीस दिवसांच्या मोहीमेची मुदत संपायच्या तीन दिवस आधीच आम्हाला मॅमद्सचा एक संपुर्ण सापळा गवसला. सततच्या कष्टाने आलेला थकवा कुठच्या कुठे पळून गेला! मॅमद्सचा तो सापळा व्यवस्थीतपणे मॉस्कॉला पाठवला. टिममधल्या काहिंनी तर उत्साहाने त्या सापळ्याबरोबर फोटोही काढून घेतले. काहिंनी प्रतिरूप प्लास्टरचे सापळे तयार केले. मॅमद्सच्या रक्ताच्या नमुन्यांसाठी आम्हाला जास्त कष्ट घ्यावे लागले नाहीत. हजारो वर्षांपासून त्या गुहेत गुढ वास्तव्याला असलेल्या किटकांच्या रक्ताच्या नमुन्यापासून आम्हाला ते सहज प्राप्त झाले. स्वानंद आता आपल्याला कळू शकणार आहे की, मॅमद्स का नष्ट झाले?, कसे नष्ट झाले?, आणि आपली कुठली निशाणी मागे सोडून गेले!" देवाशिष भारावून बोलत होता. स्वानंदसारख्या पंडितालाही आता शब्द सुचेनासे झाले होते.
-" स्वानंद, तू तयार करून दिलेल्या पायव्यावरच आज हा ईतका मोठा यशस्वीतेचा महाल उभा राहिलेला आहे. ईतक्या विशाल सफलतेमागे माझ्या जीगरी दोस्ताचा सिंहाचा वाटा आहे, असे उद्या पत्रकार परिषदेत जाहिर करीन तेव्हा मला किती समाधान वाटेल! खरंच स्वानंद, तू म्हणत होतास तेच खरं. मी ऊगाच आपल्या विज्ञानाची प्रौढी मिरवत होतो. आज मला मान्य आहे! कुठलंच शिक्षण कमी जास्त नसतं."
-" देवाशिष, अरे फक्त माझ्यामुळे नाही, आणि तुझ्यामुळे देखील नाही. संस्कृत, जीवशास्त्र, आणि भुशास्त्र या तीनही शास्त्रांचा त्रीवेणी संगम या ठीकाणी घडून आला, तेव्हा हे यश हाती लागलं. प्रत्येक शास्त्रात काहितरी करून दाखवण्याची शक्ती आहे. मग तीन शास्त्रे एकत्र आल्यावर काय अशक्य आहे?" स्वानंद नेमक्या शब्दात बोलून गेला.
-" देवाशिष, या यशाची तीसरी महत्त्वाची मानकरी डॉक्टर मुग्धा. यांना मला भेटायचंय्. बोल, कधी भेट घडवतोस्?" स्वानंदने विचारलं.
-" म्हणत असशिल तर आत्ताच!"
देवाशिषही सहज बोलून गेला...
-" सौ. मुग्धा देवाशिष देशमुख; जरा बाहेर येता का प्लिज!"


चैतन्य स. देशपांडे
माउली, प्लॉट नं १०बी
राजे संभाजी नगर, यवतमाळ
Chaitany1@yahoo.co.in

प्रतीरुप

क्लीनिकमधून घरी परतून मी नुकताच फ्रेश झालो होतो. थोडं रीलॅक्स होउन सोफ्यावर विसावत नाही, तोच दारावरची बेल वाजली.
"साहेब, एक पेशंट आहे." दार उघडून मोहनने पाहिलं होतं
"त्याला माहिती नाही माझी भेटण्याची वेळ?" दारातल्या माणसाला एकायला जाईल ईतक्या मोठ्या आवाजात मी बोललो.
"डॉक्टरसाहेब, मी श्रावण!" दारातली व्यक्तीही तेवढ्याच मोठ्याने पण थोड्या करुण स्वरात म्हणाली.
"श्रावण? या वेळेला?" मला मोठा प्रश्न पडला.
"अरे ये श्रावण, ये ना." मी सोफ्यावर जरा सावरून बसलो. श्रावण झपझप चालत आत आला. त्याचे केस विस्कटलेले होते, शर्टाची दोन तीन बटणं तूटलेली. नक्कीच कुठेतरी भांडण करुन आलेला असावा.
"श्रावण काय हा अवतार?" मी समोरच्या टेबलावरचा पाण्याचा ग्लास त्याच्यापूढे केला. त्याने तो क्षणार्धात रीता केला. अचानक विज संचारल्यागत त्याने आपले दोन्ही हात कोपरापासून जोडले. माझ्या पायाशी जवळजवळ गडाबडा लोळण घेत तो ओरडू लागला.
"डॉक्टरसाहेब मला मरायची गोळी द्या. मला मरायचं आहे... स्वेच्छामरण!"
"श्रावण, काय हे? सांभाळ स्वतःला! बस ईथे शांत आणि काय झालं ते सांग बघू मला." मी त्याला उठवून सोफ्यावर बसवलं.
"डॉक्टरसाहेब, मी पागल झालो आहे. हा पागलपणा जगु देत नाही, अन घरचे लोक मरु देत नाही!" आणि असंच काहीबाही बरळून तो ढसाढसा रडू लागला.
"श्रावण, कोण म्हणालं तूला, तू पागल आहेस म्हणून?"
"मीच म्हणतो, डॉक्टरसाहेब, मी पागल आहे!"
"आधी तू शांत हो. तू सांगीतल्याशीवाय थोडीच कळणार आहे काय झालं तर?" मी त्याला धीर दिला.
"डॉक्टरसाहेब, मला कुणी मारलं माहीती आहे?"
"कुणी?"
"प्रेटी होम सुपर शॉपी वाल्यांनी"
"काय? त्यांनी कश्याला मारलं तूला?"
"त्यांचं म्हणणं होतं, की मी चार दिवसांपूर्वी त्यांच्याकडे व्हॅक्यूम क्लीनरची ऑर्डर दिली."
"तू दिलीस का?" मी विचारलं.
"नाही, पण त्यांनी मला कागदपत्र दाखवले. त्यावर माझीच सही. माझंच अक्षर. माझाच अकाउंट नंबर. मला पाच हजार मागीतले त्यांनी!"
"पण याचा अर्थ तू ऑर्डर दिलीस." मी थोडा गोंधळलो.
"नाही हो डॉक्टर! मी कश्याला म्हणून देउ ऑर्डर? बरं कॅन्सल करा म्हणालो, तर डेट गेली म्हणे त्याची!आता पैसे द्यावेच लागणार,असं म्हणाले. त्यातूनच थोडी बाचाबाची अन मग भांडण.."
"पण श्रावण त्यांच्याजवळ कागदपत्र आहेत."
"डॉक्टरसाहेब, मी या पागलपणामुळे आधीच त्रस्त. त्यात घरी काय कमी भानगडी आहेत का? मी कश्याला देउ व्हॅक्युम क्लीनरची ऑर्डर? फूकटचे पाच हजार?" श्रावणचा गळा भरून आला.
"श्रावण स्वतःला पागल म्हणवून घेवू नकोस."
"पागल नाही तर काय म्हणू डॉक़्टर? मी कधी जाउन ऑर्डर दिली ते मलाच आठवत नाही! म्हणजे तसं काही मी केलंच नाही. अजूनही आठवत नाही!"
"श्रावण यू आर व्हेरीमच कॉम्प्लीकेटेड्!"
"आय ऍम मॅड!" त्याने आपले विस्कटलेले केस मुठीत धरून ओढले.
"बास झालं आता. बंद कर वारंवार स्वतःला पागल म्हणवणं. मी देउ का पाच हजार? जाउन मार त्या सुपर शॉपी वाल्यांच्या तोंडावर अन खतम कर हा किस्सा." मी कपाटातलं चेकबूक काढलं.
"पैसे देउन किस्सा खतम होइल डॉक्टर, पण प्रकरण मिटेल का? मला काय झालंय ते समजेल का?" तो त्रस्त झाला होता.
"श्रावण, सध्या तू विचारचक्र थांबव. हे पैसे कॅश करून घे अन त्यांना देउन दे. तूझ्याबद्द्ल आपण उद्या क्लिनीकमध्ये बोलू."
"पण..." पैसे घेणं श्रावणला प्रशस्त वाटत नव्हतं, पण त्याचा नाईलाज होता.
"काळजी करू नकोस. जा. उद्या दूपारी क्लिनीकला ये. आपण बोलू. ठीक आहे?" मी त्याच्या खांद्यावर हात ठेवला.
"उपकार झाले तूमचे..." श्रावणचे डोळे पाणावले. स्वतःला सावरत तो दारापाशी गेला. पायात चपला सरकवून तो जड पावलांनी निघून गेला. त्याच्या पाठमोर्या आकृतीकडे पाहतांना माझ्या मनात श्रावणच्या पहिल्या भेटिपासूनच्या सर्व प्रसंगांनी गर्दी केली.
'श्रावण हरीपंत खोत.' वय असेल सत्तावीस-अठ्ठावीसच्या आसपास. एमकॉमपर्यंत शिक्षण घेउन एका खाजगी फर्ममध्ये अकाउंटंट म्हणून लागला. त्यानंतर सहाएक महिन्यांनी माझ्या क्लिनीकमध्ये आला होता. तेव्हा तो जरा घाबरल्यासारखा वाटत होता. तसंही सामान्य माणसं मानसोपचार तज्ञाकडे घाबरतच येतात. श्रावणला त्याचा प्रॉब्लेम विचारला. माझ्या नेहमीच्या पद्ध्तीने त्याच्याकडून हवी ती माहिती काढून घेतली.
"समज आल्यापासून मी असाच आहे, डॉक्टर. अनेक चमत्कारीक घटना घडल्यात माझ्या आयुष्यात. संध्याकाळी तात्या मला पाढे आणि शुभंकरोती म्हणायला घरी जबरीने बसवून ठेवत. तेव्हा मला मित्रांबरोबर आमराईत जावंसं वाटायचं. ईतकं, की शुभंकरोती साठी हात जोडून, डोळे लावून मी आमराईचाच विचार तासन् तास करीत रहायचा. आणि एक दिवस अचानक आमराईचा चौकीदार घरी सांगत आला...
-"खोतमास्तर, पोराला सांभाळा. रोजरोजचं हे कैर्या तोडणं किती दिस बघायचं आम्ही. यापूढं आमराईत दिसला त्, हात चालन माझा."
तात्याना त्याचा खूप राग आला. त्याचं बखोटं धरून त्यांनी त्याला देवघराजवळ आणलं. आणि दाखवलं...
-"हे बघ, मुर्खा... माझा मुलगा ईथं देवघरात बसलाय मघापासून."
पण चौकीदार हे मानायला राजी होई ना. त्यानं मलाच आमराईत पाहिलं होतं. त्याचा त्याच्या डोळ्यांवर विश्वास होता, व तात्यांचा वास्तवावर. मात्र तोही खोटा बोलत नव्हता, कारण त्यानंतर एकदा मित्र मला म्हणाले..
-"श्रावण, तू येत जाउ नकोस आमराईत. आमच्यासारखं चपळाईनं तूला पळता येत नाही, आणि मग आम्हीच सापडतो उगाच!"
-"अरे,पण मी कधीच आमराईत येत नाही."
-"खोटारड्या, रोज आमच्याही आधी हजर असतोस तीथे." आणि सगळे मला 'खोट्या..खोट्या' म्हणून चिडवू लागले.
गावात मग मी अनेक ठीकाणी दिसू लागलो. कधी विहिरीवर, कधी उसाच्या शेतात तर कधी पारावरच्या गावदेवीच्या मंदिराच्या मागे भूताच्या वाडीत; आणि या सर्व वेळांना मी घरीही असायचो. पाढे म्हणत..डोळे मिटून शांतपणे शुभंकरोती म्हणत..."
गावात राहेनासे झाल्यावर शहरात आलो. सातवीनंतर शहरात हॉस्टेलवर राहिलो. दहावीपर्यंत दिवस मजेत गेले. मग कॉलेजमध्ये पून्हा हेच!" श्रावण अगतीक होउन सांगत होता.
खरोखरीच श्रावणचं आयुष्य म्हणजे एक अजब रहस्यमय गोष्ट होती. मी, डॉ. निशिकान्त राणे; गेल्या जवळजवळ वर्षभरापासून ही केस हाताळत होतो. मी. नामवंत मानसोपचारतज्ञ! पण श्रावणपुढे मानसशास्त्राचे सारे नियम मर्यादीत ठरत होते. त्याच्या केसचा सुरुवातीचा स्ट्डी केल्यावर मला ही केस साधारण मल्टीपल परसनॅलीटी डिसॉर्डर किंवा डिसोशिएटीव आयडेंटीटी डिसॉर्डरची असल्याचं जाणवलं. अश्या केसेसमध्ये रूग्ण एखाद्या तिव्र मानसिक ईच्छेच्या किंवा व्यक्तीमत्त्वाच्या प्रभावाखाली येउन एखादं कृत्य करून जातो, आणि नंतर नॉर्मल झाल्यावर आपण काय केलं ते विसरून जातो. हल्ली असल्या केसेसचा स्टडी मोठ्या प्रमाणावर केला जाउ लागला आहे. मला जाणवलं, की कदाचीत घरची परिस्थीती जेमतेमच असल्यामूळे श्रावणच्या अनेक ईच्छा मनातल्या मनातच राहील्या, त्यामुळे त्या पुर्ण करण्यासाठी तो एखाद्या वेगळ्या व्यक्तीमत्त्वाच्या पगड्याखाली येउन एखादे काम करीत असेल, आणि नॉर्मल झाल्यावर ते सर्व विसरून जात असेल. म्हणून मी त्या दृष्टीने श्रावणशी चर्चा करून पाहिली.
"छे! ईच्छा अपुर्ण राहण्याचा प्रश्नच नाही, डॉक्टर. घरची परिस्थीती साधारणच असली तरी, मी एकूलता एक मुलगा! त्यामूळे सहाजीकच माझे सर्व वाजवी हट्ट, ईच्छा पुरवल्या गेल्या. आणि सातवीपासून तर मी हॉस्टेलवरच! आपल्या मनाचा राजा! त्यामूळे ईच्छा अपुरी राहिल्यामूळे मी असा वागत नाही डॉक्टर!"
"हे ईतक्या विश्वासाने कसाकाय सांगतोस श्रावण?" मी जरा खोलात जायचं ठरवलं.
"कॉलेजला होतो तेव्हाचा किस्सा सांगतो, डॉक्टर. मी बिकॉम फायनलला असतांनाचा. खान म्हणून एक पार्टटाईम लेक्चरर होता आम्हाला. आणि श्वेता वर्मा नावाची मुलगी होती वर्गात. तीचं अन त्या खानचं सूत जूळलं होतं. दोघे रोज कॉलेजनंतर कॅँपसमागच्याच बागेत भेटायचे. आम्ही त्यांना रंगेहाथ पकडायचं ठरवलं होतं, पण वेळेवर खानच्या हातात अकाउंटींगचे कॉलेज मार्क असल्याचे समजताच अर्धा ग्रुप ही मोहीम सोडून गेला. त्यांच्यातच मीही एक होतो. रूम मध्ये शांत बसून आम्ही सारेजण खानला पकडायला गेलेल्या मुलांबद्दल विचार करत होतो. आपण त्यांच्याबरोबर गेलो असतो, तर काय झालं असतं त्याची कल्पना मी करत बसलो. दूसर्र्र्याच दिवशी कॉलेजमधून आठवडाभरासाठी रस्टीकेट झालेल्या मुलांमध्ये माझं नाव होतं. खूप भांडलो. पण शेवटी तिथल्या मुलांनीच माझ्या नावाची कबूली दिली. आणि माझ्या रूममधली मुलं सांगत होती की, मी रूममध्येच होतो. म्हणजे मी एकाच वेळी दोन ठीकाणी होतो, डॉक्टर!"
"ही भूताटकीची केस आहे की काय्?" मी तेव्हा सहजपणे बोलून गेलो होतो, पण आताशा माझ्या या वाक्यात तथ्य असल्याचा भास होउ लागला होता.
'आज श्रावण ने व्हॅक्युमक्लीनरची ऑर्डर दिली नव्हती, तरीही त्यानेच ती दिली होती' अशी परिस्थीती निर्माण झाली होती. श्रावणचा कुणी जूळा भाउ? श्रावणसारखाच दिसणारा दूसरा कूणी? एकाच चेहर्र्याची बारा माणसं जगात असतात असं म्हणतात...
या आणि अश्या शेकडो शंकांनी माझ्या मनात घर करणं सुरु केलं. पण मग श्रावणच्या लहानपणापासूनच्... छे! मला काही सूचेनासं झालं होतं!
एक माणूस. दोन ठीकाणी. एकाच वेळी!.... विचार करतच मी झोपी गेलो.

त्या दिवशीनंतर आठ पंधरा दिवस श्रावणची अन माझी भेट झाली नाही. चार पाच दिवसांनंतर त्याच्या बाबतीत घडलेला एखादा किस्सा तो पूर्वी कळवायचा. एखाद्या दिवशी तो त्याच्या मुळगावी फिरतांना तीथल्या लोकांना दिसायचा. तर कधी ऑफीसच्या वेळातच घरी येउन आपल्या खोलीत कॅरम खेळत बसायचा. श्रावणच्या आईनं त्याला ऑफीसटाईममध्ये घरी परततांना पहिलेलं असलं, तीने त्याची चौकशी केलेली असली, तरी परत जातांना कधीच पाहिलं नाही. संध्याकाळी नेहमीच्या वेळेवर श्रावण घरी परतला, की पून्हा घरी धर्मयुद्ध. "दूपारी न सांगता का म्हणून निघून गेलास?"... असले काही प्रसंग घडले, की श्रावण मला आवर्जून कळवत असे. त्याच्या दूहेरी उपस्थीतीच्या एकेक कथा ऐकून माझं डोकं भंडावून गेलं होतं. श्रावणला मात्र आता याची सवय झाली होती. एकदा तो मला म्हणालाही होता...
-"हे असं दूहेरी वागणं माझ्या हातात असतं ना, डॉक्टर, तर मी एकाच वेळी दोन ठीकाणी नोकरी केली असती"...
सकाळपासून माझ्या कानात श्रावणचं हेच वाक्य वारंवार घूमत होतं. हे असं दूहेरी वागणं श्रावणच्या हातात असू शकतं का? त्याच्या मनाप्रमाणे तो असं का वागू शकत नाही? कदाचीत आज आपल्याला काहीतरी गवसणार आहे, असं वाटलं. श्रावणचं दूहेरी अस्तीत्त्व त्याच्या मनाच्या मर्जीनूसार असू शकत नाही का?, या एकाच विचाराने मला पूरता घेरला. माणसाच्या प्रत्येक कृतीला प्रत्यक्षात येण्याआधी मेंदूच्या आज्ञेची आवश्यकता असते.श्रावणच्या दूहेरी अस्तीत्त्वाला मेंदूची आज्ञा नसावी? नक्कीच असणार्! श्रावणला बोलवायला हवं! मी क्षणार्धात माझ्या मोबाईलवरून त्याचा घरचा नंबर डायल केला.
"हॅलो, श्रावण आहे का?"
"बोला डॉक्टर, मीच बोलतोय!"
"अरे आठ पंधरा दिवस झाले, काही फोन नाही, भेट नाही.."
"अरेच्या, तूम्हाला फोन केलाच नाही ईतक्यात!"
"बरं त जाउ दे, दूपारी काय करतोयस?"
"घरीच असतो एवढ्यात.."
"कसा काय? बरं ते जाउ दे! घरीच असशील तर ये ना क्लीनिकवर दूपारी तीनेक वाजता."
"पोचतो." मोजकंच बोलून श्रावणनं फोन ठेवला. त्याच्या केसची कागदपत्र मी नव्याने गोळा केली. वर्षभराच्या अभ्यासाने ती मला पाठच झाली होती, तरीदेखील पुन्हा एकदा शांत डोक्याने ती वाचायचं मी ठरवलं. श्रावणच्या लहान पणापासूनचा एकेक किस्सा वाचतांना मला त्यात एक समानता दिसू लागली. एक कॉमन गोष्ट...
"मी आत येउ डॉक्टर?" या वाक्यासरशी माझ्या मागच्या भिंतीवरच्या घड्याळातली मुलगी बाहेर आली, व तीने टेप केलेली नेहमीची शीळ वाजवली. पाठोपाठ टण ट्ण ट्ण तीन टोले पडले. श्रावण दारात उभा होता. आज त्याने फीकट गूलाबी रंगाचा प्लेन शर्ट आणि काळा पॅन्ट घातला होता. ओठावर मी कधीच न पाहिललं हसू होतं. डोळ्यात अभूतपूर्व चमक! व चेहर्यावर एक वेगळाच आत्मविश्वास माझ्या नजरेनं हेरला.
"श्रावण, तूच ना?" मी चकीत होउन त्याच्याकडे बघतच राहिलो.
"हो डॉक्टर, मीच श्रावण." मोकळेपणानं हसत तो माझ्यासमोर बसला. बरोबर आणलेली कसलीतरी वस्तू त्यानं बाजूच्या खूर्चीवर ठेवली.
"काय श्रावणराव? आज एकदम फॉर्ममध्ये गाडी!" मी त्याला नखसिखान्त न्याहाळत बोललो.
"डॉक्टर, चिंता मिटली ना माझी! मोकळा झालो मी!" श्रावणच्या या वाक्यांनी मी अधीकच बूचकळ्यात पडलो.
"व्हॉट डू यू मिन? श्रावण, आता काय झालं पून्हा?"
"नाही, चिंता नको डॉक्टरसाहेब. मी मोकळा झालो म्हणजे अगदी सर्व त्रासांतून्, व्यापांतून! आता रोज सकाळी उठणं नाही, लोकलमागे धावणं नाही, दगदग नाही, काम नाही, आणि... आणि नोकरीही नाही!" श्रावणने मोठा रहस्यभेद केला.
"काय? नोकरी सोडलीस तू?" मला धक्काच बसला.
"नाही, मला काढून टाकलं. कायमचं." श्रावणचा चेहरा मात्र प्रसन्नच! जसाच्या तसा.
"श्रावण काय बोलतोस काय हे? म्हणजे तूझ्या दूहेरी अस्तीत्त्वाचा काहीतरी..."
"अगदी बरोबर डॉक्टर. त्यामूळेच नोकरी गेली माझी."
"आणि तू ईतका शांत?" मला श्रावण जीवाचं काही बरंवाईट करेल, अशी शंका आली.
"हो, आता मी शांतच राहणार आहे, डॉक्टर..."
"आत्महत्येचा विचार जरी मनात आणलास ना, तर माझ्यासारखा वाईट नाही..." मी त्याला मध्येच थांबवत मी बजावलं.
"छे छे! नाही... शक्यच नाही. आता माझ्या आयुष्याचं लक्ष वेगळं!" श्रावणच्या डोळ्यात आत्मविश्वास होता. " असं कोड्यात बडबड करण्यापेक्षा काय ते सरळ सांग ना एकदाचं." आता मला वैताग आला होता. "डॉक्टर, गेल्या वर्षभरापासून आपण ज्या रहस्याचा उलगडा करू पहातोय,तो मला आठ दिवसांपूर्वीच झाला."
"श्रावण?!"
"सांगतो डॉक्टर. मला त्या दिवशी नोकरीवरून काढून टाकलं होतं. कारण... कारण... मी माझी ऑफीस कलीग, मीस श्रृतीका... श्रृतीका पाठक... वर... जबरदस्ती.."
"व्हॉट द हेल आर यू टॉकींग, श्रावण? शुद्धीवर आहेस ना?" मी ताड्कन उठून उभा राहिलो.
"रिलॅक्स डॉक्टर!'ईतके दिवसांत पहिल्यांदाच श्रावण मला धीर दे होता..
."आणि त्याच वेळी मी कंपनीच्या कॅन्टीनमध्ये शांत बसून कॉफीची वाटही बघत होतो, डॉक्टर." श्रावण शांत होता.
"म्हणजे?!""म्हणजे उघड आहे, डॉक्टर. मी स्वतः कॅन्टीनमध्ये होतो, आणि माझं दूसरं रूप श्रृतीका पाठकच्या केबीनेमध्ये."
"काय?"
"होय डॉक्टर... या आरोपाखाली मला ताबडतोब रस्टीकेट केलं गेलं. प्रचंड टेन्स होउन मी घरी परतलो. माझ्या खोलीचं दार आतून लावून घेतलं आणि ढसाढसा रडू लागलो. माझ्या मनात विचार आला, श्रृतीका पाठकच्या केबेनमध्ये तर आपण नव्हतोच... म्हणजे दूसराच कूणीतरी होता. आपल्यासारखाच दिसणारा, आपल्यासारखाच भासणारा, कोण असावा? असेल तर त्यानं समोर यावं! एकदाच मला दिसावं! माझ्याशी बोलावं! मी सतत तिव्रतेनं हाच विचार करत होतो, डॉक्टर, आणि अचानक... अचानक माझ्यासमोर उभा राहिला तो! तो म्हणजे.. मीच!"
"अमेझींग!" माझ्या तोंडून नकळत उदगार निघाले.
"डॉक्टर, मी त्याला हात लावला, त्याच्याशी बोललो! त्याला पुन्हा पुन्हा खोदून खोदून त्याच्याबद्दल विचारलं. तो म्हणजे मीच होतो. माझाच एक भाग." श्रावण भारावून सांगत होता.
"डॉक्टर, काळानुरुप माणसाचा मेंदू विकसित होतो आहे. त्यावर विविध विषयांचे हजारो सेन्सर्स आहेत. पिढ्यानपिढ्यांपासून हळूहळू ते जागृत होत आहेत. सध्या आपण फक्त आठ टक्केच मेंदूचा वापर करतो. हळूहळू वापर वाढेल. मेंदू विकसित होईल! खरं ना?"
"अगदी खरं." उत्क्रांतीच्या सिद्धांतानुसार श्रावणचा शब्दनशब्द खरा होता.
"डॉक्टर, माझ्या मेंदूचं ईच्छाशक्तीचं सेन्सर जागृत झालेलं आहे. मी जेव्हा एखाद्या वर्तमानकाळात घडत असलेल्या घटनेबद्द्ल शांतपणे, एकाग्रतेने, आणि तीव्रतेने विचार करतो, तेव्हा ती गोष्ट जीथे प्रत्यक्षात साकार होत असेल्, तेथे मी पोचतो... नव्हे, माझं प्रतीरूप तीथे पोचतं."
"श्रावण तू काय बोलतोयस मला काहिच कळत नाही!" मी श्रावणपूढे हार मानली.
"समजून घ्या डॉक्टर! त्यानं, माझ्या प्रतीरूपानं प्रत्यक्ष येउन मला हे सांगीतलं आहे. माझ्याशी संबंध असलेल्या, व सद्य स्थीतीत घडत असलेल्या एखाद्या घटनेबद्द्ल मी तीव्रतेने विचार केला, की माझं ईच्छाशक्तीचं सेन्सर जागृत होतं. माझ्या शरीरातून विशिष्ठ प्रकारची किरणं उत्सर्जन पावतात. ती एकत्र येउन माझ्या शरीराची त्रीमीतीय आकृती तयार करतात. आणि मग हे नवं शरीर.. माझ्या मनात जे असेल ते करायला जातं. ते करतंही, आणि माझी तंद्री भंगली, की परत वातावरणात मिसळून जातंही" श्रावण भरभरून बोलत होता.
"हे तर आठवं आश्चर्य आहे, श्रावण!"
"नाही, डॉक्टर, आश्चर्य नाही, हा मेंदूच्या विकासाचा एक टप्पा आहे. आज काही कोटींमध्ये दोन तीन माझ्यासारखे लोक आहेत. कालानुरुप ते वाढतील. जसजसा मेंदू विकसित होईल, तसतसे ते अधीक सामर्थ्यवान होतील."
"मला पटतय श्रावण, तूझं म्हणणं. वैध्यकशास्त्र शिकतांना आम्हाला सांगीतलं जातं, की मानवी मेंदू ही जगातली सर्वांत जास्त गुंतागुंतीची रचना आहे. मेंदूच्या प्रत्येक रहस्याचा उलगडा होणे, ही तर अशक्य कोटीतली गोष्ट आहे. त्याचे सामर्थ्य मात्र अपार आहे. आज मेंदूच्या ईच्छाशक्तीने प्रेरीत होउन शरीरातून विशिष्ट प्रकारची किरणं उत्सर्जीत झाली, ज्या शरीरातून ती बाहेर आली, त्याचीच आकृती त्यांनी धारण केली, आणि त्याच शरीराच्या मेंदूने नेमून दिलेल्या कार्याला ती निघून गेली. कधी आमराईत, कधी विहिरीवर, कधी उसाच्या शेतात, कधी शहरातून गावात, कधी कॉलेजच्या भांडणात, तर कधी श्रृतीका पाठकच्या केबीन मध्ये..."
"पण हे ईतकं सहज नव्हतं डॉक्टर..." श्रावणने मला थांबवलं,
"मी एकाग्रतेने शुभंकरोती म्हणायचो, आणि मनात आमराईशीवाय अन्य कुठलाही विचार नसायचा. शहरात मन विटलं की गावाची आठवणच मनात असायची. घरी पैसे मोजत बसलो असतांना व्हॅक्युम क्लीनरच मनात होता, आणि कॅंटीन मध्ये बसलेलो असतांना श्रृतीका पाठकशीवाय कूठलाही अन्य विचार मनात नव्हता."
"म्हणजे जेव्हा तीव्रतेने, एकाग्र मनाने, तू एखादी गोष्ट चिंतीतोस, तेव्हाच प्रतीरूप तूझी ईच्छा पूर्ण करते, बरोबर ना?"
"अगदी बरोबर. पण याचाच अर्थ असा, की जर मी एकाग्रता वृद्धी केली, चिंतनशक्ती वाढवली, तर प्रतीरूप निर्माण करणं माझ्या हाती असू शकतं." श्रावणनं मला सर्वांत मोठा धक्का दिला.
"हो! नक्कीच!" मी नकळत बोलून गेलो.
"बस! डॉक्टर! हेच माझं लक्ष आहे आता. गावाकडे जाउन, तीथल्या वाड्यात एकटा राहून मला मिळालेलं हे वरदान मी जास्त विकसित करणार आहे. काही दिवसांनी मनात येइल तेव्हा क्षणार्धात मी ईथे असेल आणि क्षणार्धात गावी!क्षणार्धात विदेशात कदाचीत अवकाशातही!" श्रावण भारावून गेला होता. मी सुद्धा. श्रावणला पूर्वी वाटणारा पागलपणाचा शाप आता त्याला वरदान ठरला होता. मला अचानक 'नारायण नारायण' चे सुर आठवले. क्षणार्धात स्वर्गातून पृथ्वीवर व पृथ्वीवरून पाताळात प्रवास करू शकणारे देवर्षी नारद! कदाचीत त्यांच्याजवळही श्रावणसारखंच वरदान?!..."
-"येतो मी, डॉक्टर! हा व्हॅक्युम क्लीनर! आता याचे पैसे तर मी तूम्हाला कदाचीतच परत करू शकीन! त्यामुळे या श्रावणची आठवण म्हणून असू दे तूमच्याच जवळ. आता मला आज्ञा द्या" माझी तंद्री भंग करून श्रावण जायला निघाला.
"श्रावण थांब. येत जा अधून मधून. कसल्याही रुपात. आणि कळवत जा तूझी प्रगती. मी त्यावर प्रबंध लिहिन. तो जागतीक पातळीवर सादर करीन. आपल्याला जे कळलं ते जगालाही कळू दे की!" मी त्याला विनंती केली.
"जरूर! बराय डॉक्टर, येतो मी!"श्रावण वळला. मी त्याला दारापर्यंत सोडायला गेलो. का कूणास ठाउक, श्रावणचा निरोप घेतांना माझे डोळे भरून आले. तो झपझप चालत फाटकातून बाहेर गेला.

रस्त्यावरच्या गर्दीत दिसेनासा झाला.

मला तो अदृश्यः झाल्यासारखा वाटला.

-
चैतन्य स. देशपांडे

मनकवडा

"मग आता पुढे काय प्रोग्राम?" लॅबमधून बाहेर येत निशिकान्तने विचारलं.
"काही खास नाही सर, दोन ऑफीस अपॉईंटमेन्टस आणि सुटी!" डायरीत निरखून पहात सेक्रेटरी बोलली. "ओके" म्हणून त्याने पावलं केबीनकडे वळवली. आपल्या पिसीचं बटन ऑन करून तो रिव्हॉल्वींग चेअरवर विसावला. मनस्वी आनंदाने त्याने बसल्या बसल्याच गिरकी घेतली आणि उजव्या हाताच्या मधल्या बोटातली पंचधातूची अंगठी आणि करंगळीच्या वाढलेल्या नखाने टेबलावर आपला नेहमीचा ताल वाजवायला सुरुवात केली.
"आत येउ का?" केबीनच्या दारातून विनयचा आवाज.
"अरे ये ना, बस!" पिसीमध्ये पासवर्ड टाईप करत निशिकान्त बोलला.
"काय म्हणता निशिकान्त देशमुख?" विनय समोरच्या खुर्चीत बसला.
"अरे, आज आपण खुष आहोत एकदम!" निशिकान्त उत्साहाने बोलला.
"खूप दिवसांनी तूला ईतकं मोकळं हसताना पाहिलं. झालंय तरी काय?"
"आता तूला कुठून आणि कसं सांगावं तेच कळत नाही!" निशिकान्तला प्रश्न पडला.
"म्हणजे? असं काय घडलंय?" विनयची उत्सुकता वाढली.
"अरे, तसं काही नाही रे, पण आजची घटना जरा कामाच्या संदर्भात आहे, तेव्हा तुला समजावून कसं सांगायचं, हे कळत नाहीये." विचार करतानाच त्याची बोटं नकळत टेबलावर थीरकू लागली आणि नेहमीचाच ताल सुरु झाला.
"ओ... तुझ्या कामाच्या संदर्भातलं... म्हणजे माझ्या डोक्याच्या तीन हात वरूनच जाणार म्हण की!"
"खरं आहे तूझं, पण तरीही तुर्तास तूला ईतकं सांगू शकतो, की गेल्या दोन वर्षांपासून सूरु होता तो माझा प्रोजेक्ट.."
"एक मिनिट! हा ताल तू वाजवतोयस हा कुठेतरी एकल्यासारखा वाटतोय्! तू कुठे एकला होतास?" विनय निशिकान्तला मध्येच थांबवत म्हणाला.
"हा ताल आहे?" निशिकान्तच्या या प्रश्नाने त्याचं संगीताविषयीचं ज्ञान प्रकट केलं.
"हो रे, मी एकलास एवढ्यातच, पण आठवत नाही!" विनय आठवण्याचा प्रयत्न करत होता.
"डोक्याला ताण दे ना थोडा.. आठवेल!" निशिकान्तच्या वादनाला जोर चढला.
"आठवलं! अरे, मागच्या रवीवारी हैद्राबादला जो कॉन्सर्न झाला होता ना, त्यात एका कलाकाराने असाच ताल वाजवला होता बघ गोटूवाद्यावर! सॉलीड टाळ्या आणि वन्समोअरही मिळाला होता बेट्याला!" आठवल्याचं समाधान विनयच्या डोळ्यात दिसत होतं.
"बघा,आणि आमच्या कलेची कुणाला कदरच नाही!" निशिकान्तचं वादन थांबलं.
"तूमची कला? अरे बाबा, महिना महिनाभर या ईंन्स्टीट्युटच्या बाहेर पडत नाहीस तू. जेव्हा पहावं तेव्हा रिसर्च, नोटस, मिटींग्स... अरे स्वतःकडेही लक्ष दे जरा!"
"आता देणार आहे. अरे तेच तर तूला सांगत होतो. माझा हा प्रोजेक्ट पूर्ण झाला की दोन महिने सुटटीच घेतो बघ स्वतःसाठी.""काय प्रोजेक्ट काय आहे?" विनयने परत विषयाला हात घातला.
"ब्रेन-रीडर!" निशिकान्तने सांगायला सुरुवात केली.
"म्हणजे डोकं वाचणार की काय तुम्ही?"
"तसंच समज. आता हे बघ ना, मी हा ताल वाजवत असतांना अचानक तूला हैद्राबादची घटना आठवली."
"हो, म्हणजे डोक्याला ताण देवून मी ती आठवली!"
"अगदी बरोबर! पण आठवत असतांना काय घडलं, ते तूला ठाउक आहे? आधी हा ताल तुझ्या मेंदुने एकला. मग त्याच्याकडे असलेल्या तालांशी हा जूळवून पाहिला. पण हे घडत असतांना तूझ्या मेंदूला तो ताल शोधायला जरा उशीर लागला, कारण त्याच्याजवळ खूपशे ताल सेव्ह आहेत. पण जेव्हा तूझ्या मेंदुने ताल शोधून काढला, तेव्हा मात्र तूला हैद्राबादका संपूर्ण प्रसंगच आठवला."
"पण या घटनेचा 'ब्रेन-रीडर' शी काय संबंध?"
"आहे. आता तूझ्या मेंदूला हा ताल एकल्यावर त्याच्या बद्द्ल शोधाशोध करायची काहीएक गरज नव्हती, तरीसुद्धा त्याने स्वतःहून ती केली. याला मेंदुची स्पॉन्टॅनिअस ऍक्टीव्हिटी म्हणतात. आपल्या दैनंदिन जीवनातल्या अनेक आज्ञा मेंदु ज्याप्रमाणे स्वतःहून देतो व पाळतो, तश्याच यादेखील एक्टीव्हिटीज तो स्वतःहून करतो."
"पण ब्रेन-रीडर..." विनयची शंका अजूनही कायम होती.
"तर अशाच मेंदुच्या स्पॉन्टॅनिअस ऍक्टीव्हिटीज चा स्टडी आमच्या ब्रेन रीडरमध्ये होतो. मेंदु कुठलीही गोष्ट आठवत असतांना जी कंपने त्याच्यावर निर्माण होतात, त्या कंपनांना जमवून त्यांचा योग्य अर्थ लावला तर, आपल्याला समोरच्याने काय विचार केला, ते कळू शकेल."
"पण मी काय विचार केला अन काय शोधले हे तर तुला माहितीच आहे!"
"हो, पण हे तूझ्या बाबतीत.तुला हैद्राबादची घटना माझ्याशी शेअर करायची होती, पण अनेकदा असेही होते, की तूला अशी काही घटना आठवते जी मला सांगण्यासारखी नाही, मग ती घटना आठवून मेंदु तशीच ठेवतो. मात्र या वेळला तूझ्या मेंदुत निर्माण झालेली कंपने जर मी कलेक्ट केली, आणि त्याचा अर्थ लावला, तर ती गोष्ट मला कळू शकते." निशिकान्त भारावून बोलत होता.
"पण मेंदुची कंपने गोळा करणार कशी? त्याचा अर्थ लावणार कसा?" विनयने आता मुख्य मुद्दयाला स्पर्ष केला.
"दॅट्स द पॉईंट! त्यासाठीच तर मी स्टडी करत आहे. मेंदुची कंपनं रिसीव्ह करु शकेल असं शक्तीशाली रिसेप्टर, आणि त्या कंपनांचा अर्थ लावण्यासाठी त्यांची गती हजारो पटीने कमी करुन दाखवणारं सॉफ्टवेअर याचा शोध मी घेत आहे." आपलं बोलणं संपलं हे दर्शवल्यागत निशिकान्तने समोरचा पाण्याचा ग्लास रीता केला.
"कठीण आहे!" विनय गहन विचार करत बोलला.
"पण अशक्य नाही. मी आशावादी आहे," निशिकान्त आत्मविश्वासाने म्हणाला.
"छान! वैज्ञानिकानं आशावादी असणं त्याच्या यशाचं लक्षण आहे.
"बरं, तू कसाकाय आला होतास? सहज?" निशिकान्तने विषय बदलवला.
"बघ. तूझ्या या गोंधळात माझं काम राहूनच गेलं. हे घे." म्हणत विनयने एक पाकिट निशिकान्तच्या हाती दिलं.
"हे काय आहे?" न उघडताच निशिकान्तने विचारलं.
"येत्या रविवारी माझा सेमिक्लासिकल गाण्यांचा कॉन्सर्न आहे बोरगावला. ये जमल्यास."
"पास आहे ना? मग दे!" मिश्कील हसत निशिकान्तने पाकीट उघडायला सुरुवात केली होती, तोच त्याच्यासमोरचा ईंटरकॉम वाजला.
"ओके. हं दे पाठवून आत!" त्याच्या बोलण्यावरून दूसरी अपॉईंटमेन्ट आली आहे. हे विनयनं ओळखलं. "चल मग, मी येतो." त्यानं निरोप घेतला.
"थांब रे, कुणीतरी मिस मंजीरी जोशी आलीय मला भेटायला!"
"काय? मीस मंजीरी जोशी?" 'मीस'वर जरा जास्तच जोर देत विनय पून्हा खूर्चीत बसला.
"मे आय कम इन्?" दारातून आवाज आला.निशिकान्तच्या हो म्हणायच्या आत एक मुलगी आत आली आणि आत आल्यावर निशिकान्तला हो म्हणायचं लक्षातच राहिलं नाही.
"गुड ईव्हीनिंग. मी मंजीरी जोशी." तीनं आपली ओळख करुन दिली.
"बसा." निशिकान्त अजूनही तीच्याकडे बघतच होता.
"मी ओळखलं नाही..."
"आश्चर्य आहे. बरं, मीच ओळख करून देते. मी मंजीरी जोशी. उद्या तुम्ही मला बघायला माझ्या घरी येणार आहात."
"अरेच्या हो! माझ्या लक्षातच नाही बघा!म्हणजे मी फोटो पाहिलाय तूमचा!पण तुम्ही आज अचानक ईथे, म्हणजे काही कळलंच नाही! म्हणजे असंकाही अपेक्षीतच नव्हतं..म्हणून!" निशिकान्तनं ओळख न पटल्याचं स्पष्टीकरण देणं सुरु केलं.
"ईटस ओके, पण मला वाटलं की, मी उद्याच्या कार्यक्रमाआधी तुम्हाला भेटावं... "
"कल्पना चांगली आहे. तुम्ही बसा. काय घेणार? विनय तू?"
"काही नको.. मी निघतो आता. अजून पुष्कळ पत्रीका वाटायच्या आहेत. तू ये मग कार्यक्रमाला. जमल्यास दोघंही या, चल मी निघतो!" विनयनं सगळ्यांचा निरोप घेतला. मंजीरीनं गोड हसून त्याला निरोप दिला. निशिकान्त तर पार गोंधळून गेला होता. विनय निघून गेल्यावर केबीनमध्ये जरावेळ शांतता पसरली. "मला कॉफी चालेल!" मंजीरीनेच बोलायला सुरुवात केली. निशिकान्तने लगेच ईंटरकॉमवरुन कॉफीची ऑर्डर दिली. "तुम्हाला माझी भेट आधी घ्यावी असं का वाटलं?" निशिकान्तनं विचारलं.
"बघा ना, उद्याचा कार्यक्रम मलाही माहिती आहे, अन तूम्हालाही. अगदी टिपीकल मुलगी बघण्याचा कार्यक्रम आहे. चहा-पोहे, बोलणी वगैरे. पण आधीच तुम्हाला भेटून घ्यावं आणि या टिपीकल गोष्टींना थोडं टाळावं असं वाटलं. आणि शेवटी तूम्ही मला पहायला येणार, मी थोडीच तूम्हाला पहायला येणार? तेव्हा तूम्हाला पहायचं, म्हणजे तूमच्या कामाच्या ठीकाणापेक्षा चांगली जागा नव्हती! म्हणून मग 'मॅन ऍट वर्क' ला पहायला आले! तूम्हाला आवडलेलं दिसत नाही!" मंजीरी भरभरून बोलत होती. बोलणं झाल्यावर ती मोहक हसली.
"नाही, तसं काही नाही! पण मी थोडा ऑर्थॉडॉक्स आहे म्हणून म्हणा हवं तर्, पण मला आश्चर्य वाटलं..."
"तूम्ही साईँटीस्ट असून ऑर्थॉडॉक्स! आता मात्र मला आश्चर्य वाटू लागलं आहे. मला वाटलं होतं, तूम्हाला माझं हे असं येणं खटकणार नाही! एनिवेज्, आय ऍम सॉरी, पण मला यात काही गैर वाटत नाही!"
"खरं म्हणजे मलाही तूमचं म्हणणं पटतंय्.."
"पटतय ना! मग झालं तर!.." आणि हलकेच कॉफीचा आस्वाद घेत ती नेहमीसारखं गोड हसली.
"मी सध्या रीकामीच असते! म्हणजे पपांची ईकडे ट्रान्स्फर झाल्यापासून..." तीने माहिती दिली.
"आधी आम्ही नागपूरला होतो. आमचं घर ना, अजूनही तीथेच आहे" मंजीरीच्या गप्पांच्या ओघात बराच वेळ निघून गेला.निशिकान्तला कमीच बोलायला देत ती मनमोकळं बोलली, आणि निरोप घेउन निघूनही गेली.निशिकान्तने ऑफीस अवर्स संपल्याची खात्री आपल्या डिजीटल वॉचकडून करुन घेतली, आणि पिसीमधली 'निशिकान्त' फाईल उघडली. रोजची डायरी लिहण्याची ही त्याची डिजीटल पद्धत. मंजीरीबरोबर झालेल्या अनपेक्षीत भेटीचा वृत्तांत लिहतांना त्याला अनेकदा मजकूर डिलीट करुन लिहावा लागला. दूसर्या दिवशी दूपारी तीन नंतर तो रजेवर होता. तोपर्यंत त्याला सॉफ्टवेअर ईंजीनियर्सबरोबर महत्त्वाची मिटींग आटोपायची होती आणि लॅबमधली काही कामं उरकायची होती. सेक्रेटरीला योग्य त्या सूचना देउन त्याने ऑफीस सोडले. घरी येतांना त्याच्या डोक्यात सारखं मंजीरी आणि तीचं मोहक हास्यच होतं, हे वेगळं सांगायला नको! आज निशिकान्तला जाग आली तीच मुळी "दादा मला एक वहिनी आण" च्या सुरांनी. आपल्याला दादा म्हणणारी कूणी बहिणच नसतांना हे सूर घरात घूमतांना एकून तो खाड्कन उठून बसला. समोरच्या हॉलमध्ये बाबा रेडिओ एकत होते. रेडिओवरचे या गाण्याचे सुर घरात घूमत होते. "एचव्हीडी अन ई-म्युझीकच्या जमान्यात बाबांचं हे रेडिओप्रेम घरातच नव्हे तर संपूर्ण परिसरात चर्चेचा विषय होते. डोक्यावर हात मारून घेत बाथरूमकडे गेलेला निशिकान्त बाबांचं मिश्कील हसू एकू शकला नाही. सॉफ्टवेअर ईंजीनिअर्सबरोबरची मीटीँग हवी तशी पार पडली. दोन वाजताच निशिकान्त कामाच्या व्यापातून मोकळा झाला आणि तीन वाजता मंजीरीला पाहण्याचा कार्यक्रम तीने सांगीतल्याप्रमाणेच पार पडला.
"दोन महिन्यांपूर्वीच मुंबईला आलो, पपांचं ऑफीस अन आईचं घरातलं काम, पण मी मात्र सारखी घरात बसून बोअर होत असते." मंजीरी निशिकान्तला सांगत होती.
"म्हणजे तू मुंबईत काहिच पाहिलेलं दिसत नाही अजून?"
" काहीच नाही! नाही म्हणायला एस्सेल वर्ल्डला जाउन आले एकदा!" आणि ती नेहमीसारखंच मोहक हसली."
अरे वा! एका दृष्टीने हे बरंच झालं! तुला फीरायला कुठे न्यायचं हा प्रश्नच मिटला. तू घरीच असतेस तेव्हा मला जेव्हा वेळ मिळेल,तेव्हा मी तूला फोन करत जाईल." निशिकान्तने मंजीरीचा नंबर आपल्या मोबाईलमध्ये सेव्ह करून घेतला, आणि विनयच्या म्हणण्याप्रमाणे तीला त्याच्याच कार्यक्रमाला घेउन जायचे ठरवून त्याने तीचा निरोप घेतला. निशिकान्तच्या आयुष्यात नवे पर्व सुरु झाले. त्या दिवशीनंतरच्या रवीवारी निशिकान्तने मंजीरीला फोन करून संध्याकाळी तयार रहायला सांगीतलं. सहा वाजता निघाल्यास साडेसात पर्यंत बोरगावला पोचता येणं शक्य होतं. बरोबर साडेपाच वाजता निशिकान्तची गाडी मंजीरीच्या घरापुढे थांबली. घरात सर्वांच्या भेटीगाठी घेउन दोघेजण बोरगावकडे निघाले. मंजीरीने हलक्या गुलाबी रंगाची साडी नेसली होती; तर निशिकान्तने त्याचा आवडता ब्लॅक ब्लेझर घातला होता. त्यावर लावलेलं गुलाबाचं फूल भाव खाउन जात होतं. बोरगावच्या वाटेवर गाडीने वेग धरला, आणि गप्पांनाही रंग चढला.
" साईंन्टीस्ट असूनही तूम्हाला गाण्याची आवड आहे?"
"म्हणजे काय? कॉलेजमध्ये तर माझ्या नी विनयच्या मैफली व्हायच्या! नंतर मार्ग वेगळे झाले, पण विनयने गाणं सुरुच ठेवलं, आज पहा, किती नाव कमावलंय बेट्यानं. मी गायक होउ शकलो नाही, पण त्याच्या कार्यक्रमांना आवर्जून जातो. जूने दिवस आठवतात!"
" मी पण लहानपणी गाण्याचा क्लास लावला होता, पण नंतर तो आपोआपच बंद झाला!" मंजीरी नेहमी सारखं गोड हसली.
" तूम्हाला आणखीही काही हॉबीज्..."
"ट्राफीक जाम!" तीचं वाक्य मध्येच थांबवत समोर बघून तो म्हणाला. समोर कितीतरी किलोमीटर्सपर्यंत वाहनांची रांगच रांग दिसत होती. दिड दोन तास तरी ट्राफीक मोकळा होणे शक्यच नव्हते. विचार करेपेर्यंत दोघांच्या गाडीमागे पाच पंचवीस गाड्यांची रांग लागली.
"शी: आता काय करायचं? प्रोग्राम तर गेलाच!" मंजीरीचा मुड ऑफ झाला होता.
"मुंबईत रहायचं तर असल्या गोष्टींची सवय करुन घ्यावी लागते मॅडम! चल जाउ दे, गाडी जरा बाजूला घेतो, ट्राफीक सुटेपर्यंत बाहेर एक चक्कर मारुन येउ. निशिकान्तने गाडीचा दरवाजा उघडला. जवळपासच्या निसर्गरम्य वातावरणात फीरत दोघेजण जवळच्याच एका झाडाखाली जाउन बसले.
"तूमच्या कोटवरचं गुलाबाचं फूल खूपच छान दिसतंय्!"
"दिसतंय ना? आमच्या घरच्या बागेतलं आहे. पण मघापासून सारखं ते मला सांगतंय की माझी जागा या कोटावर नाही." आणि निशिकान्तने ते फूल काढून मंजीरीकडे दिलं.
" मग तूम्हीच का ठेवत त्याला त्याच्या योग्य जागेवर?" आणि निशिकान्तने हलकेच ते फूल मंजीरीच्या केसांत लावलं.
"मंजीरी. एक विचारु?""विचारा ना, त्यात काय मोठंसं?" निशीकान्तने माळलेलं फूल तीने व्यवस्थीत केलं. " नाही, म्हणजे पहिल्यांदा तुझं ऑफीसमध्ये येउन थेट भेटणं, मोकळेपणानं बोलणं, हसणं, पाहून एक गोष्ट मनात येउन जाते."
"कुठली?"
"म्हणजे तू आहेसच अशी की, कुणालाही आवडशीलच! आय एम शुअर, तूला कॉलेज लाईफमध्ये शेकडो प्रपोसल्स आली असतील... त्यातलं एखादं स्वीकारलं होतंस का कधी?"
"मुंबईला येण्याआधी तूझं काही अफेअर वगैरे?, असं झटदिशी विचारुन टाकलं असतं तरी चाललं असतं" मंजीरी निशिकान्तला मध्येच थांबवत म्हणाली. यानंतर क्षणभर सगळं शांत झालं.
" वाईट वाटून घेउ नकोस,प्लीज!"
" अजीबात नाही, खरं म्हणजे तूम्ही विचारून घेतलंत हे बरंच झालं. आजकाल मुलगी जरा मोकळेपणानं वागली, की लोकांच्या मनात असल्या शंका घर करतात. वेळीच त्यांचं निरसन केलेलं बरं. माझ्या आयुष्यात आजवर तरी असं काहीच घडलं नाही, तूम्ही तर स्टेटसलापण जाउन राहून आलात. तेव्हा तूमचं काही अफेअर?" तीनं वातावरण मोकळं करण्यासाठी स्मीत करतच हा प्रश्न विचारला.
" अफेअर? केलं असतं, पण वेळच मिळाला नाही!" निशिकान्तच्या या उत्तरावर दोघे मनमोकळं हसले. "तुला ड्रायव्हींग येतं?" निशिकान्तला विषय बदलवावासा वाटला.
" हो! तूम्ही द्याल मला गाडी?" मंजीरीनं उत्साहात येउन विचारलं.
" नक्कीच! आता ट्राफीक सुटला की, तूच चालव गाडी." निशिकान्तने चाव्या तीच्याकडे दिल्या.
" चला,तूमची एक चावी तर माझ्या हाती आली!" आणि पाठोपाठ तीचं मोहक हसणं. नेहमीसारखंच. विनयचा कार्यक्रम पार पडला. ट्राफीक जाममूळे दोघांना तीथे जायला जमलं नाही, त्यामूळे निशिकान्तने मंजीरीला घरी सोडलं.
" अरे! तु लावलेलं गुलाबाचं फूल कूठे दिसत नाही..."
" अरे हो, कुठे बरं गेलं असावं?" मंजीरीने गाडीतच शोधाशोध सुरु केली.
" अगं जाउ दे ना, त्या झाडाखालीच पडलं असणार बहुत्तेक." निशिकान्तने तीचा निरोप घेतला.

त्या अविस्मरणीय दिवसानंतर दोघेही पूढचे आठ पंधरा दिवस भेटू शकले नाहीत. त्यांच्या पूढच्या भेटीत निशिकान्त मंजीरीला परत मागच्या वेळेच्याच झाडाखाली घेउन गेला. मंजीरीला आश्चर्य वाटलं.
"ईतकी आवडली ही जागा?"
"हो. अविस्मरणीय जागा आहे ही. आठव, मागच्या वेळी आपण ईथेच नव्हतो का थांबलो.."
"मी तरी विसरेन का? ती आपली दूसरी एकांतातली भेट."
"आणि दूसर्याच भेटीत तू खोटं बोललीस माझ्याशी." निशिकान्तच्या अश्या बोलण्यानं मंजीरीला धक्काच बसला.
"खोटं?म्हणजे?"
"नागपूरला बिकॉम सेकंड ईयरला असतांना तो तुला भेटला. अनिश. अनिश शुक्ला. दोघांच प्रेम होतं एकमेकांवर खूप. अगदी जीवापाड वगैरे म्हणतात तसं. आणि एक दिवस अचानक अनिश शुक्लाच्या घरच्यांनी त्याचं लग्न एका मोठ्या उद्योगपतीच्या मुलीशी लावून दिलं. सहा सात महीने झाले असतील या गोष्टीला. तू मग एकटी पडलीस. नागपूरला राहण्याचा खूप प्रयत्न केला, पण तूझं मन तीथं लागे ना. तेव्हा पपांनी ईकडे मुंबईला बदली करुन घेतली. मुद्दामहून. बरोबर ना?" निशिकान्तच्या एकेका वाक्यासरशी मंजीरीला धक्का बसत होता.
"हो. खरं आहे, पण मी करु तरी काय शकले असते? त्याच्या घरचा बिजनेस पार बुडाला होता. पुन्हा उभं राहण्यासाठी त्यांना अनिशचं लग्न त्या मुलीशी करणं आवश्यक होतं. पण अनिशनं मला वचन दिलं होतं, की जेव्हा मी माझ्या जीवनाला नव्याने सुरुवात करीन, तेव्हा तो कधीच मध्ये येणार नाही. आणि आज हे त्याचं असं वागणं!"
"मंजीरी, अगं, हा अनिश शुक्ला काळा का गोरा तेदेखील मला माहिती नाही. मी हे सर्व जाणलं ते ह्या गुलाबामुळे..."त्या दिवशी माळलेलं गुलाबाचं फूल अजूनही टवटवीत होतं. त्याची पाकळी बाजूला करून दाखवत निशिकान्त बोलला.
" अगं वेडाबाई, हा माझा एक प्रयोग आहे. या फूलाच्या आत एक अत्यंत शक्तीशाली रीसेप्टर लावलेलं आहे, आणि सोबत आहे या रीसेप्टरने दिलेली माहीती गोळा करणारी मायक्रोचीप!"
"म्हणजे?" मंजीरीला काहीच कळेनासं झालं होतं.
"मी तुला विचारलेल्या अफेअरच्या शंकेनंतर तुझ्या मेंदूने आपोआपच तूझ्याबाबतीत घडलेला हा प्रसंग आठवला. त्यावेळी जी कंपने तूझ्या मेंदूवर उत्पन्न झाली, त्यांना या रीसेप्टरने कॅच करून या मायक्रोचीपमध्ये सेव्ह करून ठेवलं. नंतर या कंपनंची गती तीन हजार पटीने कमी करुन मी त्याचा अर्थ लावला, तेव्हा मला ही सारी कहणी आपोआपच समजली. कुणीही काहीही सांगायची गरजच राहीली नाही."
"तू मला तेवढ्यापूरतंच फसवलं असलं तरी मी देखील तूला फसवूनच ही माहीती गोळा केलेली आहे. पण मी तरी काय करणार? कुणाकडून एखादी गोष्ट काढुन घ्यायची असेल, तर त्याच्या नकळतच हे करावं लागणार! माझा प्रयोग सफल होण्यासाठी मला हे करणं आवश्यक होतं."
"केवळ एका प्रयोगासाठी?" तीने न रहावून विचारलं.
"केवळ प्रयोग? अगं माझा हा प्रयोग क्रांतीकारी ठरणार आहे. एखाद्याच्या मनात काय सुरु आहे, हे आपल्याला कळणं म्हणजे काय याची कल्पाना ही करणे अवघड, ती गोष्ट मी प्रत्यक्षात आणली आहे. मोठेमोठे गुन्हेगार आता बोलले नाहीत ना, तरी त्यांची सारी गुपितं आपल्याला लगेच समजतील."
"आणि माझ्या या प्रयोगाची तू पहिली साक्षी आहेस्. तूझं स्थान तर माझ्या आयुष्यात..."
"बस. आणखी काहीही बोलू नका, मला तूमच्या या प्रयोगाच्या क्रांतीबद्द्ल काहीही माहीती नाही. आणि माहीती करायचंही नाही. मला फक्त एवढंच ठाउक आहे, की माझा नवरा मनकवडा आहे!" मंजीरीनं डोळे पूसले, आणि ती मोहक हसली. नेहमीसारखीच!